Η Πολιτεία του Πλάτωνα: Ποιο είναι το έργο που επηρέασε φιλοσοφία και πολιτική θεωρία

Το ογκώδες σύγγραμμα, καρπός πολύχρονης προσπάθειας, θα πρέπει να ολοκληρώθηκε γύρω στα 374 π.Χ. Η διαίρεση σε 10 βιβλία δεν προέρχεται από τον Πλάτωνα και δεν ανταποκρίνεται σε θεματικές ενότητες.

Τα πρόσωπα του διαλόγου

Ο Σωκράτης και ο Γλαύκων, ο μεγαλύτερος αδελφός του Πλάτωνα είχαν κατεβεί στον Πειραιά για να παρακολουθήσουν τη γιορτή της Βενδίδας, μιας θρακικής θεότητας που ταυτιζόταν με την Άρτεμη. Επιστρέφοντας στην Αθήνα σταμάτησαν στο σπίτι του πλούσιου μέτοικου Κέφαλου, που ετοίμαζε θυσία. Στη συζήτηση που ακολούθησε εκείνο το καλοκαιρινό δειλινό πήραν μέρος ο Κέφαλος (ο πατέρας του ρήτορα Λυσία), ο μεγαλύτερος γιος του ο Πολέμαρχος, ο σοφιστής Θρασύμαχος, ο Κλειτοφών, οι δύο μεγαλύτεροι αδελφοί του Πλάτωνα, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος, και ο Σωκράτης. Όμως από το δεύτερο βιβλίο ως το τέλος οι κύριοι συζητητές είναι ο Σωκράτης, ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος. Την επόμενη ημέρα ο Σωκράτης αναδιηγείται τη συζήτηση αυτή σε κάποιον φίλο του αρχίζοντας με τη φράση «Κατέβην χθὲς εἰς Πειραιᾶ μετὰ Γλαύκωνος τοῦ Ἀρίστωνος…».

Θέμα του διαλόγου είναι η φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας και κατ’ επέκταση αν και κατά πόσο ο δίκαιος ή ο άδικος είναι ευτυχέστερος και σε αυτήν και στην άλλη ζωή. Όμως, για να διερευνηθεί αυτό το περίπλοκο πρόβλημα, ο Σωκράτης προτείνει να το εξετάσουν στο ευρύτερο πλαίσιο μιας πόλης – κράτους. Αρχίζει λοιπόν ένα πείραμα, μια θεωρητική κατασκευή εξαρχής μιας πόλης, που συγκροτείται σιγά-σιγά για να φτάσει από το πρωτόγονο στάδιο στην πλήρη ανάπτυξη της. Πώς λειτουργεί λοιπόν η δικαιοσύνη μέσα σ’ αυτόν τον ζωντανό οργανισμό, μέσα σε αυτή τη μεγάλη συλλογική ψυχή; Σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει ο Σωκράτης. Μια διευκρίνιση είναι αναγκαία· με τον όρο πόλις δηλώνεται η πόλη – κράτος, που αναπτύχθηκε ήδη από την αρχαϊκή εποχή στον ελληνικό χώρο. Με τον όρο πολιτεία δηλώνεται το πολίτευμα, οι βασικές δηλαδή αρχές που υπόκεινται στη νομοθεσία και στους θεσμούς της πόλης.

Πολιτεία: Η αλληγορία του Σπηλαίου

Το έργο του Πλάτωνα διδάσκεται και στο σχολείο, στους μαθητές της 3ης Λυκείου, ενώ ιδιαίτερα γνωστή είναι η «αλληγορία του Σπηλαίου». Σύμφωνα με αυτή, όπως την περιγράφει ο Σωκράτης, σε μια σπηλιά κάτω από τη γη, που έχει την είσοδό της ανοιγμένη στο φως, ζουν από παιδιά άνθρωποι αλυσοδεμένοι από τα πόδια και τον τράχηλο.

Πίσω τους, ψηλά και σε απόσταση, υπάρχει φωτιά αναμμένη και στο ενδιάμεσο ένας δρόμος, κατά μήκος του οποίου βρίσκεται ένας μικρός τοίχος, όπως τα παραπετάσματα των θαυματοποιών. Πίσω απ΄ τον τοίχο περνούν άνθρωποι μεταφέροντας πάνω από το ύψος του κάθε λογής αντικείμενα, καθώς και ομοιώματα ανθρώπων και ζώων. Οι σκιές τους προβάλλονται  χάρη στο φως της φωτιάς στο βάθος του σπηλαίου, το μοναδικό οπτικό πεδίο των δεσμωτών. Ανήμποροι να κινηθούν και περιοριζόμενοι στη φυσική τους όραση οι έγκλειστοι νομίζουν πως οι σκιές είναι τα ίδια τα αντικείμενα και ο αντίλλαλος από τις ομιλίες εκείνων που κινούνται πίσω από το τοιχίο, η φωνή των σκιών.

Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Σωκράτη, αναπαριστά την ανθρώπινη φύση σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία. Ο αναγνώστης γίνεται θεατή μιας επώδυνης πορείας, που με την αποπεράτωσή της μας οδηγεί ενώπιον μιας αποκάλυψης. Αποκάλυψη που επιβεβαιώνει την πεποίθηση του πατέρα της ψυχανάλυσης, Freud , ότι «ο ποιητής και ο φιλόσοφος ήταν πάντοτε πρόδρομοι της επιστήμης και της επιστημονικής ψυχολογίας, γιατί στρέφουν την προσοχή τους στο ασυνείδητο, παρακολουθούν άγρυπνα τις εξελίξεις του και προσφέρουν σ΄αυτές καλλιτεχνική έκφραση».

Η διάρθρωση της Πολιτείας

I. Εισαγωγή

• 1. Κατάβαση στον Πειραιά. Συνάθροιση στο σπίτι του πλούσιου μέτοικου Κέφαλου.
• 2.  Τι είναι δικαιοσύνη; α) η τήρηση των υποχρεώσεων; να αποδίδεις στο ακέραιο ό,τι δεν σου ανήκει; β) η ίση ανταπόδοση (να ωφελείς τους φίλους και να βλάπτεις τους εχθρούς);
• 3.  Ο σοφιστής Θρασύμαχος ισχυρίζεται ότι δικαιοσύνη είναι το συμφέρον του ισχυρού.
• 4. Κριτική και αντίκρουση αυτής της άποψης από τον Σωκράτη.
• 5. Ο Γλαύκων και ο Αδείμαντος θέτουν εξαρχής το πρόβλημα: Είναι προτιμότερη η δικαιοσύνη από την αδικία;

II.   Προκαταρκτικά για την ιδεώδη πολιτεία

• 1. Οι αρχές της κοινωνικής οργάνωσης. Η υγιής (“οικολογική”) πόλη.
• 2. Η πόλη που έχει φτάσει σε υψηλό επίπεδο πολιτισμού.
• 3. Ανάγκη προστασίας. Οι φύλακες.

III.   Το πρώτο στάδιο της εκπαίδευσης των φυλάκων

• 1. Έλεγχος της λογοτεχνίας που διδάσκεται στα σχολεία.
• 2.  Η παραδοσιακή λογοτεχνία είναι και από θεολογική και από ηθική άποψη απορριπτέα.
• 3.  Η αρμόζουσα μουσική και γυμναστική αγωγή.
• 4. Γιατροί και δικαστές.

IV. Φύλακες και επίκουροι

• 1.  Οι τρεις τάξεις (δημιουργοί, φύλακες – επίκουροι, φύλακες – άρχοντες) και οι μεταξύ τους σχέσεις.
• 2.  Ο τρόπος διαβίωσης των φυλάκων – αρχόντων και των επικούρων.
• 3.  Πρόβλεψη για τη σωματική ενότητα της πόλης.

V. H δικαιοσύνη στην πόλη και στο άτομο

• 1. Η δικαιοσύνη στην πόλη.
• 2.  Ο ανταγωνισμός των τριών μερών της ψυχής (λογιστικόν, θυμοειδές, ἐπιθυμητικόν).
• 3.  Η δικαιοσύνη στο άτομο.

VI. Η οικογένεια

• 1. Ισότητα των δύο φίλων.
• 2. Κατά το αξίωμια κοινὰ τὰ τῶν φίλων κοινοκτημοσύνη γυναικών και παιδιών.
• 3. Ο σκοπός και οι κανόνες του πολέμου.

VII.  Οι φιλόσοφοι – βασιλείς

• 1. Το ιδεατό και το πραγματικό.
• 2.  Ορισμός του φιλοσόφου.
• 3.  Προκαταλήψεις εναντίον της φιλοσοφίας.
• 4.  Το μέγα παράδοξο: δεν είναι αδύνατο να κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι.
• 5.  Η ιδέα του αγαθού ως ύψιστος σκοπός της γνώσης.
• 6. Οι τέσσερις αναβαθμοί της γνώσης. Η Γραμμή.
• 7.  Η αλληγορία του σπηλαίου.

VIII. Η ανώτατη εκπαίδευση

• 1. Προεισαγωγικά.
• 2.  Αριθμητική, γεωμετρία, στερεομετρία, αστρονομία, αρμονική (οι πέντε μαθηματικές σπουδές).
• 3.  Διαλεκτική.
• 4.  Πρόγραμμα σπουδών, επιλογή και σταδιοδρομία.

IX.  Οι εκφυλισμένες πολιτείες και οι αντίστοιχοι ανθρώπινοι χαρακτήρες

• 1. Ανακεφαλαίωση. Κατάπτωση της αρίστης πολιτείας.
• 2. Τιμοκρατία και τιμοκρατικός χαρακτήρας.
• 3.  Ολιγαρχία (πλουτοκρατία) και πλουτοκρατικός χαρακτήρας.
• 4.  Δημοκρατία και δημοκρατικός χαρακτήρας.
• 5.  Τυραννία και τυραννικός χαρακτήρας.
• 6.  Σύγκριση δίκαιου και άδικου βίου. Συμφέρουσα δεν είναι η αδικία αλλά η δικαιοσύνη.

Χ. Αποκλεισμός και καταδίκη των μιμητικών τεχνών

• 1. Αντιδικία φιλοσοφίας και ποίησης.
• 2. Η γοητεία της τέχνης. Η δραματική ποίηση δεν απευθύνεται στο λογικό παρά στα πάθη.
• 3. Οι επιδράσεις της δραματικής ποίησης στον χαρακτήρα.

XI. H αθανασία της ψυχής

• 1. Απόδειξη της αθανασίας της ψυχής.
• 2.  Η ανταμοιβή του δικαίου σ’ αυτήν και στην άλλη ζωή.
• 3.  Ο εσχατολογικός μύθος του Ηρός.

pentapostagma